Báo mạng Việt Nam nhét chữ vào miệng chủ tịch Miss Universe

Hình: Bà Paula Shugart, chủ tịch của tổ chức Miss Universe (Nguồn: lasvegassun.com)

"One contestant a few years ago, who in Vietnam, in her village, it was traditional to be married at 13 or 14 and she bucked her family and said, "No, I'm getting an education". She used the pageant as a means to get her education. She altually ended up with winning Miss Vietnam. I think was third runner-up at Miss Universe. With the money that she got, she went to her village, build a library and to educate young girls there."[1]

Đó là nguyên văn một đoạn phát biểu của Paula Shugart, chủ tịch của tổ chức Miss Universe, trong một cuộc họp báo mới đây về việc chuyển nhượng tổ chức này cho một tỷ phú Thái Lan. Những lời này có thể được dịch sang tiếng Việt như sau:

"Cách đây vài năm, có một thí sinh ở Việt Nam, theo truyền thống tại làng của cô ấy, sẽ kết hôn ở tuổi 13 hoặc 14 và cô ấy đã phản đối gia đình và nói: "Không, con đang đi học". Cô ấy đã dùng cuộc thi sắc đẹp như một phương tiện để được học hành. Cuối cùng, cô ấy đã đăng quang Hoa hậu Việt Nam. Tôi nghĩ [cô ấy] là Á hậu 3 tại [cuộc thi] Hoa hậu Hoàn vũ. Với số tiền có được, cô ấy đã về làng của mình, xây dựng thư viện và giáo dục các em gái ở đó."

Phát biểu của bà Paula trong sự kiện đã được một loạt các báo mạng trong nước dùng để đưa tin về việc H'Hen Niê được "gọi là", được "công nhận là", được "xác nhận là", "xứng đáng là", hay "trở thành" Á hậu 3 Hoa hậu Hoàn Vũ 2018. Điều đáng nói là có nhiều bản dịch khác nhau của các báo mạng cho phát biểu này, mà hầu hết trong đó chẳng khác gì nhét chữ vào miệng chủ tịch Miss Universe.

Tiền Phong, một trong các báo mạng đưa tin sớm nhất về sự kiện, trong bài viết "H'Hen Niê khóc khi chủ tịch Hoa hậu Hoàn vũ gọi là Á hậu 3",[2] đã dịch phát biểu trên như sau:

"Vài năm trước, có một thí sinh ở Việt Nam xuất thân từ làng quê NGHÈO. Theo truyền thống ở quê hương của cô ấy, CÁC BÉ GÁI sẽ phải kết hôn ở độ tuổi 13-14, nhưng cô ấy đã từ chối để chọn học tập", "Cô ấy đã tham gia những cuộc thi hoa hậu để học tập, TRAU DỒI VÀ PHÁT TRIỂN BẢN THÂN. Cuối cùng, cô đăng quang Hoa hậu Hoàn vũ Việt Nam 2017, BIẾN ƯỚC MƠ THÀNH SỰ THẬT. Sau cuộc thi, cô ấy dùng TOÀN BỘ tiền thưởng để xây dựng thư viện cho quê hương mình."

Tiền Phong rất "sáng tạo" trong việc làm cho phát biểu về câu chuyện của H'Hen Niê thêm phần sinh động và cụ thể bằng các từ "nghèo", "các bé gái", "trau dồi và phát triển bản thân", "biến ước mơ thành sự thật", "toàn bộ", trong khi những từ ngữ này không được bà chủ tịch Miss Universe nói ra.

Phụ nữ Online, trong bài viết "Chủ tịch Miss Universe: "H'Hen Niê xứng đáng là á hậu 3""[3] đã dịch phát biểu trên với một vài cải biến và mở rộng hay ho khác:

"Một thí sinh đến từ Việt Nam cách đây vài năm, cô ấy lớn lên trong một ngôi làng truyền thống. Khi lên 13 - 14 tuổi, cô ấy BỊ BẮT ÉP lấy chồng. Nhưng cô ấy đã chống lại, và chọn con đường học vấn. Cô ấy đã tham gia các cuộc thi nhan sắc để học tập và PHÁT TRIỂN BẢN THÂN. Cuối cùng, cô ấy đã trở thành Hoa hậu Hoàn vũ Việt Nam. Tôi nghĩ cô ấy XỨNG ĐÁNG VỚI VỊ TRÍ á hậu 3 của mùa giải Miss Universe 2018. Với số tiền có được, cô ấy đã xây thư viện cho làng của cô ấy và dạy cho các bé gái NHIỀU BÀI HỌC Ý NGHĨA"

Ngoài cụm từ "phát triển bản thân" giống với bản dịch của Tiền Phong ra, Phụ nữ Online làm cho phát biểu giống với... ý của mình hơn khi thêm vào đó nào là "bị bắt ép", "xứng đáng với vị trí", và "nhiều bài học có ý nghĩa".

Không kém cạnh là bao so với hai báo mạng trên, Việt Giải Trí, trong bài viết "Chủ tịch Miss Universe công bố công nhận H’Hen Niê là Á hậu 3"[4] không những nhét chữ vào miệng bà Paula mà rất có thể còn nhét chữ vào miệng H'Hen Niê bằng bản dịch như thế này:

“Vài năm trước, một cuộc thi hoa hậu tại Việt Nam có một cô gái xuất thân từ làng quê nơi mà có truyền thống CÁC BÉ GÁI kết hôn từ độ tuổi 13-14. Nhưng cô ấy đã phản đối lại gia đình mình và nói ‘Không, CON KHÔNG THỂ LẤY CHỐNG TRONG THỜI ĐIỂM NÀY và con chọn giáo dục…’, cô ấy sử dụng các cuộc thi như công cuộc học tập. Cô ấy cuối cùng đã đăng quang Hoa hậu Hoàn vũ Việt Nam và ĐẠT DANH HIỆU Á hậu 3 tại Miss Universe”.

Các báo mạng này có thể không hiểu, hay hiểu nhưng cố tình làm khác đi (?) rằng với trích dẫn trực tiếp (cho dù là được dịch từ một ngôn ngữ nào đó), thì phải đảm bảo chính xác từng từ, ngữ, câu, mà không biến đổi, và càng không không thêm thắt hay suy diễn như họ đã làm.

Một báo mạng khác, Dân Trí, thay vì chọn trích dẫn trực tiếp, đã chọn trích dẫn gián tiếp lời của chủ tịch Miss Universe trong bài viết "H'Hen Niê được Chủ tịch Hoa hậu Hoàn vũ xác nhận là Á hậu 3"[5], như sau:

"Bà kể rằng, H'Hen Niê là một cô gái DÂN TỘC THIỂU SỐ của Việt Nam, nơi hầu hết các em gái đều kết hôn ở tuổi 13-14. Tuy nhiên, H'Hen Niê không chấp nhận quan niệm này, không đồng ý lập gia đình từ sớm. Cô theo đuổi cuộc thi nhan sắc để KHẲNG ĐỊNH GIÁ TRỊ BẢN THÂN, THAY ĐỔI NHỮNG QUAN NIỆM ĐÃ LỖI THỜI VỀ PHỤ NỮ, theo đuổi ước mơ được giáo dục và LÀM CHỦ CUỘC ĐỜI MÌNH. Và H'Hen Niê đã làm được khi GIÀNH NGÔI VỊ Á hậu 3 tại cuộc thi Hoa hậu Hoàn vũ năm 2018. Sau cuộc thi, H'Hen Niê về quê nhà, xây dựng các trường học và NỖ LỰC LAN TỎA NĂNG LƯỢNG SỐNG TÍCH CỰC."

Với trích dẫn gián tiếp, các báo mạng không cần đảm bảo chính xác từng từ, ngữ, câu, mà có thể sử dụng văn phong, từ ngữ của mình để diễn đạt lại phát biểu của bà Paula, song với điều kiện là vẫn giữ đúng nội dung và ý nghĩa của phát biểu mà không đi xa hơn bằng cách thêm mắm dặm muối như Dân Trí.

Mặc dù những điều như "dân tộc thiểu số", "khẳng định giá trị bản thân", "thay đổi những quan niệm đã lỗi thời về phụ nữ", "làm chủ cuộc đời mình", hay "nỗ lực lan tỏa năng lượng sống tích cực" là những điều đúng về H'Hen Niê, hoặc được công chúng nhận thấy ở H'Hen Niê, nhưng trích dẫn như vậy là thêm thắt, suy diễn và riêng với cụm từ "giành ngôi vị", Dân Trí thậm chí đã làm sai lệch phát biểu của bà Paula (bà ấy chỉ nói là ấy "nghĩ" H'hen Niê là á hậu 3 thôi mà!).

Một số báo mạng khác kết hợp cả trích dẫn trực tiếp và gián tiếp như Zing và Thanh Niên qua các bài tương ứng "H'Hen Niê được Chủ tịch Miss Universe gọi là 'Á hậu 3'"[6] và "H'Hen Niê bất ngờ được chủ tịch Miss Universe gọi là 'Á hậu 3'"[7] (bài viết của Thanh Niên được đăng muộn hơn và khá giống Zing).

Zing đã trích dẫn trực tiếp như sau "Vài năm trước, cuộc thi hoa hậu ở Việt Nam ghi nhận một thí sinh xuất thân từ làng quê. Theo truyền thống của quê hương cô gái này, CÁC BÉ GÁI ở độ tuổi 13-14 phải kết hôn, nhưng cô ấy đã nói với gia đình rằng: 'Không, con cần phải học'", và trích dẫn gián tiếp như sau "Theo Chủ tịch Miss Universe, H'Hen Niê đã tham gia những cuộc thi hoa hậu để học tập, TRAU DỒI VÀ PHÁT TRIỂN BẢN THÂN. Cuối cùng, cô XUẤT SẮC đăng quang Hoa hậu Hoàn vũ Việt Nam 2017, BIẾN ƯỚC MƠ THÀNH SỰ THẬT. H'Hen Niê còn được bà Paula ca ngợi tấm lòng nhân hậu khi dùng HẾT số tiền thưởng cho hoạt động từ thiện."

Giống như Tiền Phong và Việt Giải Trí, Zing đưa vào trích dẫn trực tiếp cụm từ "các bé gái", mặc dù phát biểu của bà Paula chỉ nói chung chung về độ tuổi kết hôn ở làng của H'Hen Niê mà không nói riêng cho giới tính nào. Với trích dẫn gián tiếp, mặc dù các cụm từ "trau dồi và phát triển bản thân", "biến ước mơ thành sự thật" có thể chấp nhận được vì tương đối phù hợp với phát biểu (về mục đích được học hành của H'Hen Nie), song các từ "xuất sắc" và "hết" rõ ràng là suy diễn.

Từ câu chuyện đưa tin này, có thể thấy rằng các báo mạng rất tùy tiện trong việc thêm thắt từ ngữ vào và làm biến đổi ý nghĩa của phát biểu hay lời nói được trích dẫn. Đó có thể là vấn đề về trình độ, khi họ không biết, hoặc không có khả năng trích dẫn đúng hay hợp lý, mà cũng có thể là vấn đề về đạo đức nghề nghiệp, khi cố ý làm vậy để bài viết thêm kích thích, thêm kịch tính, thêm hấp dẫn, hay đạt được những tiêu chí nào đó mà họ mong đợi.

Chú thích:

[1] Một đoạn phát biểu của Paula Shugart
https://www.youtube.com/shorts/gBfHoJHbdiY

[2] H'Hen Niê khóc khi chủ tịch Hoa hậu Hoàn vũ gọi là Á hậu 3
https://tienphong.vn/hhen-nie-khoc-khi-chu-tich-hoa-hau-hoan-vu-goi-la-a-hau-3-post1481468.tpo

[3] Chủ tịch Miss Universe: "H'Hen Niê xứng đáng là á hậu 3"
https://www.phunuonline.com.vn/chu-tich-miss-universe-hhen-nie-xung-dang-la-a-hau-3-a1476415.html

[4] Chủ tịch Miss Universe công bố công nhận H’Hen Niê là Á hậu 3
https://vietgiaitri.com/chu-tich-miss-universe-cong-bo-cong-nhan-hhen-nie-la-a-hau-3-20221026i6713905

[5] H'Hen Niê được Chủ tịch Hoa hậu Hoàn vũ xác nhận là Á hậu 3
https://dantri.com.vn/giai-tri/hhen-nie-duoc-chu-tich-hoa-hau-hoan-vu-xac-nhan-la-a-hau-3-20221027084432274.htm

[6] H'Hen Niê được Chủ tịch Miss Universe gọi là 'Á hậu 3'
https://zingnews.vn/h-hen-nie-duoc-chu-tich-miss-universe-goi-la-a-hau-3-post1369159.html

[7] H'Hen Niê bất ngờ được chủ tịch Miss Universe gọi là 'Á hậu 3'
https://thanhnien.vn/hhen-nie-bat-ngo-duoc-chu-tich-miss-universe-goi-la-a-hau-3-post1514768.html